Veel relaties vinden hun kracht in de complementaire kwaliteiten van het paar. Bijvoorbeeld: zij is ondernemend en bepalend en hij meer volgend en goed in staat zich aan te passen. Wat in eerste instantie vaak aantrekkelijk lijkt in complementaire stellen, kan op den duur leiden tot scheefte. Die scheefheid bouwt zich langzaam op. In het voorbeeld van de vrouw die ondernemend is en de man die volgt, kan het volgende patroon ontstaan: zij is degene die de dingen aanzwengelt, hij neemt steeds minder initiatief. Hoe actiever zij wordt, hoe passiever hij zich opstelt. Aan beide kanten ontstaat ergernis; hij ergert zich aan haar dominantie, zij ergert zich aan zijn passiviteit. Als reactie op zijn lamlendigheid, wordt zij steeds sturender. Als reactie op haar intimiderende kracht, trekt hij zich steeds verder terug. Enzovoort enzovoort. Als posities in zo’n relatie vast komen te zitten heet dat een complementaire escalatie. Het woord escalatie doet denken aan een knal, maar dat is het hier niet. Er is een vorm van rigiditeit opgetreden. Beide partners zitten – ongewenst – muurvast in hun scheefte, wisseling van positie lukt niet meer omdat het patroon steeds verder vastdraait.
Complementaire escalaties zie je elke dag, overal. In huwelijken, vriendschappen, in teams, in directies.
Neem bijvoorbeeld het echtpaar Oscar en Fleur. Hij is haar rots in de branding. Stabiel, ontspannen, betrouwbaar, gelijkmatig, zelden chagrijnig. Zij brengt het leven in huis, met haar scherpe geest, haar ambities voor het gezin, haar plannen, haar hoge energieniveau. Waar Oscar gelijkmatig is, kan Fleur explosief zijn. Zij kan uit haar vel knappen als de dingen niet gaan zoals ze wil. Ze zijn complementair in hun kwaliteiten. ‘’We vullen elkaar goed aan’’ zeggen ze. Maar inwendig zijn ze ook boos over de scheefte die is ontstaan. Dat kan er als volgt uitzien.
Fleur en Oscar zitten op zaterdag te ontbijten met het hele gezin. Een drukke dag: sport van de kinderen, een verjaardagsfeestje waar nog een cadeautje voor moet worden gekocht, boodschappen moeten gedaan en vanmiddag komt er bezoek dus het huis moet opgeruimd. Oscar spaart zijn energie voor deze dag en bladert rustig door de krant. Hij hoopt dat Fleur ook even rustig eet, zodat ze een gezellig moment hebben met z’n allen voor de dag losbarst. Maar Fleur heeft geen rust in haar kont. Ze draaft heen en weer tussen koelkast en tafel. ‘Mam, waarom heb ik geen mes?’ ‘Mam, mag ik andere sap?’ Ze staat binnen 2 tellen in de keuken om het te pakken. Ze is zenuwachtig voor de middag. Haar handen jeuken om al te beginnen met opruimen. Zij kijkt naar Oscar en ergert zich aan zijn passieve houding. ‘Kijk hem door die krant bladeren! Wanneer heeft zij überhaupt eens de ochtendkrant gelezen de laatste 6 maanden? Waarom staat hij niet op om iets te pakken? Ach, dat hoeft ze van hem ook niet te verwachten. Hij ziet niet eens wat er nodig is’. Hoe rustiger Oscar in zijn koffie roert, des te meer dingen Fleur te binnen schieten die vandaag moeten gebeuren. ‘Ik moet ook overal aan denken, ik sta er weer alleen voor’, schiet door haar heen. Ze pakt het schrijfblokje en begin driftig te noteren. Oscar ziet het vanuit zijn ooghoek. Hij probeert met man en macht tegenwicht te bieden door met een goed humeur te blijven zitten en rustig met de kinderen te babbelen. Als ik nou maar heel rustig blijf, lijkt hij te denken, dan ontspant Fleur misschien ook en eet ze wat. Het tegendeel is echter waar. Zoals de meeste mensen die dicht op elkaar leven zijn Oscar en Fleur zeer reactief op elkaar. Hoe meer Oscar achterover gaat leunen, des te meer Fleur de hele dag op haar schouders voelt torsen en lijstjes gaat maken. Des te meer Fleur zich verantwoordelijk voelt en lijstjes gaat maken, hoe meer Oscar probeert te ontspannen als tegenwicht. Hoe meer Oscar een ontspannen houding aanneemt, des te meer Fleur heen en weer begint te draven. Op dit moment voelt het niet meer alsof ze elkaar aanvullen, het voelt meer alsof ze elkaar tegenwerken. De complementaire escalatie is een feit. Het principe is: hoe meer de één …, des te meer de ander …, des te meer de ander …., hoe meer de één ….. Er is geen oorzaak en geen gevolg. Het gevolg is de oorzaak, en de oorzaak is het gevolg. Een vicieuze cirkel die zichzelf steeds vaster draait.
Dan wordt er een glas omgestoten. De jus d’orange verspreidt zich over de hele tafel en begint op de vloer te druppen. Oscar wil opstaan om een doekje te pakken, maar Fleur staat al bij het aanrecht. Ze kijkt naar haar man die nog steeds zit. ‘Je vindt het wel lekker makkelijk he, dat ik alles doe! Kun jij ook eens je handen uit je mouwen steken!’ knalt ze. ‘Ga jij nou eens eindelijk zitten en hou op ons zo op te jagen. Ik wil rustig ontbijten!’ knalt hij terug. En zo knallen ze een paar keer per week. Zonder resultaat.
Hoe doorbreek je een complementaire escalatie?
Er zijn verschillende opties. Op een moment dat er tijd is, dat de irritaties juist niet spelen, kun je het er eens over hebben. De vraag ‘wat is ons patroon, onze dans?’ kan een gesprek opleveren over wat er bij beide partners ten grondslag ligt aan het gedrag. De escalatie op gedragsniveau is vaak een uitingsvorm van een andere escalatie die op het gevoelsniveau zit: de gevoelsdans.
Ook kun je op de momenten zelf iets anders gaan doen. Het complementaire patroon voedt zichzelf en draait vast doordat beide spelers in het patroon reactief zijn op elkaar. Toch zijn er opties voor Fleur om het patroon in haar eentje te doorbreken. Zij zou kunnen blijven zitten. Zij zou vijf tellen kunnen wachten met antwoorden op de kinderen. Ze zou kunnen ervaren dat het ontbijt wellicht iets anders verloopt als zij de kinderen niet direct alles aanreikt, maar dat het wel gezellig is. Ze zou zien dat haar man opstaat voor de hagelslag. En voor het doekje. Dat de kinderen zelf iets oplossen. Het patroon zal nu andersom zijn werking hebben; hoe rustiger Fleur blijft, des te meer Oscar zal reageren op de vragen van de kinderen. Des te meer Oscar zal reageren op de vragen van de kinderen, hoe meer Fleur achterover kan leunen. Hoe meer Fleur achteroverleunt en ontspant, des te meer Oscar de kans krijgt om het op zijn manier te doen. Des te meer Oscar de kans krijgt om op zijn manier te vaderen, hoe meer Fleur zal zien dat het op zijn manier ook goed gaat. Op zijn manier, dat is een spannende: Fleur zal moeten accepteren dat Oscars vaderschap ánders is dan haar moederschap. Maar niet per se slechter.
Ook Oscar heeft de mogelijkheid om het patroon tussen hem en zijn vrouw te doorbreken. Oscar kan als eerste actief worden. Hij kan zijn vrouw op een stoel zetten, en zeggen: ‘jij blijft zitten’ en haar de krant toeschuiven. Hij kan hen koffie inschenken en een babbeltje met de kinderen beginnen. Hij kan zijn tempo iets verhogen zodat zij haar tempo kan verlagen. Als hij ziet dat zij inderdaad haar tempo durft te verlagen, kan hij ook zijn tempo verlagen, en alsnog een stuk van de krant lezen.
Het leuke van relaties is dat je twee mensen nodig hebt voor een relatie. Maar je hebt maar één iemand nodig om het patroon te doorbreken. Het geheim van het doorbreken van het patroon is: stoppen met reactief zijn. Niet wachten tot de ander anders gaat doen. Zélf iets anders gaan doen.